In het op 16 juli door de KB uitgebrachte rapport, getiteld De maatschappelijke waarde van openbare bibliotheken in Nederland – een enquêteonderzoek (pdf), wordt gekeken naar het feitelijke gebruik van de bibliotheek en naar het nut dat gebruikers van de bibliotheek zeggen te ervaren binnen vijf domeinen waar bibliotheken volgens de beleidstheorie opbrengsten teweegbrengen: cultureel, sociaal, educatief, economisch en affectief. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen het persoonlijke nut dat gebruikers zeggen te ervaren en de bredere maatschappelijke waarde die zij aan de bibliotheek toekennen. Over dit laatste zijn ook oud- en niet-gebruikers bevraagd. De uitkomsten van het onderzoek zijn gebaseerd op een vragenlijst die in het najaar van 2012 is afgenomen bij een representatieve steekproef van 1.502 respondenten van dertien jaar en ouder die deel uitmaken van een online panel van marktonderzoeksbureau GfK panel.

De waarde van de bibliotheek wordt door veruit de meerderheid van de respondenten (71 procent) gezien in leesplezier. Daarna worden genoemd: voor reizen en vakantie (28 procent) en het uitoefenen van een hobby (23 procent). In het rapport wordt in dit verband gesteld dat men persoonlijke nut van de bibliotheek vooral ervaart als het gaat om de ‘fun factor’.

Ook zien de respondenten een belangrijke educatieve functie voor de bibliotheek: 43 procent geeft aan dankzij de bibliotheek nieuwe dingen te leren, 35 procent voelt zich ondersteund in zijn/haar persoonlijke ontwikkeling en 23 procent vindt dat de bibliotheek een bijdrage levert aan het beter vormen van een mening. Voor wat betreft de educatieve waarde van de bibliotheek voor kinderen geeft 32 procent van de (groot)ouders aan dat het (klein)kind dankzij de bibliotheek meer is gaan lezen, 32 procent vindt dat het (klein)kind lezen leuker is gaan vinden en 21 procent vindt dat het (klein) kind beter is gaan lezen. Slechts 8 procent van de (groot)ouders stemt echter in met de stelling ‘Door de bibliotheek leert mijn (klein)kind goed om te gaan met media, computers en internet’.

Bibliotheken lijken voor bibliotheekbezoekers een geringe rol te spelen op economisch vlak. Ruim driekwart van de bibliotheekbezoekers geeft aan de bibliotheek nooit te bezoeken vanuit motieven die te maken hebben met loopbaan/carrière en slechts 13 procent geeft aan dat de bibliotheek bijdraagt aan het leveren van betere werkprestaties.

Op sociaal vlak, de zogeheten ‘ontmoetingsfunctie’, blijkt dat ontmoetingen in de bibliotheek met name plaatsvinden tussen bekenden en tussen bezoekers en medewerkers. ‘Het is een bevinding die indruist tegen de populaire aanname dat bibliotheken ontmoetingen tussen alle lagen van de bevolking faciliteren en daarmee sociale cohesie, het slaan van bruggen en tolerantie stimuleren,’ aldus de onderzoekers. Dat neemt niet weg dat veel bezoekers in de bibliotheek een gevoel van sociale inclusie lijken te ervaren, zo stelt het rapport, aangezien 41 procent van de bezoekers aangeeft zich in de bibliotheek 'onder de mensen' te voelen.

De uitkomsten voor wat betreft de waarde die men op verschillende terreinen aan de bibliotheek toeschrijft correleren met de cijfers voor het daadwerkelijke gebruik. ‘Ondanks het rijke aanbod, staan bibliotheekbezoeken met name in het teken van boeken lenen (83 procent) en lezen (kranten/tijdschriften 39 procent, boeken 38 procent). IT-faciliteiten worden beduidend minder gebruikt: 19 procent maakt weleens gebruik van een computer, 18 procent surft op het internet en 8 procent maakt gebruik van het draadloze internet. Ook van werken of studeren in de bibliotheek lijkt minder sprake dan vaak wordt gedacht: slechts 9 procent van de bezoekers zegt weleens gebruik te maken van studie- of werkplekken,’ zo wordt in het rapport gesteld.

Voor wat betreft het economische domein geeft 77 procent van alle mensen die de afgelopen drie jaar minstens één keer een bibliotheek hebben bezocht aan dat nooit te hebben gedaan voor loopbaan/carrière gerelateerde activiteiten. Slechts 4 procent heeft er weleens gezocht naar vacatures of er een sollicitatiebrief geschreven, en slechts 2 procent heeft er weleens een activiteit of training bijgewoond die tot doel had de arbeidsmarktpositie te verbeteren.

Op cultureel vlak doet zich een opvallend fenomeen voor, zo stelt het rapport. ‘Ondanks het feit dat driekwart van alle (voormalige) bibliotheekbezoekers aangeeft nog nooit te hebben deelgenomen aan een culturele activiteit in de bibliotheek en de culturele bronnen die ze raadplegen met name een hoge "fun factor’ hebben" beweren ze wel allerlei culturele voordelen te ervaren. Zo geeft 39 procent aan door de bibliotheek verbonden te zijn met de wereld van kunst en cultuur en zegt 38 procent meer te weten over andere landen, culturen en levensstijlen. Gezien de belangrijke rol van lezen en literatuur, zullen deze invloeden vooral via deze traditionele bibliotheekfunctie lopen.’ Binnen het culturele domein wordt de maatschappelijke waarde nog meer dan binnen de andere domeinen duidelijk hoger ingeschat dan de waarde op persoonlijk vlak. De uitspraak dat de bibliotheek mensen in contact brengt met kunst en cultuur krijgt veel instemming (63 procent), terwijl persoonlijk profijt op dit vlak door een veel kleinere groep wordt ervaren (39 procent).

Een andere verrassende bevinding leverde volgens de onderzoekers de vergelijking tussen bezoekers en niet-bezoekers op. Ondanks het feit dat niet-bezoekers de bibliotheek al minstens drie jaar niet meer hebben bezocht, is de waardering die ze hebben voor de bibliotheek erg groot. Dit suggereert dat een deel van de waarde die mensen toekennen aan bibliotheken, onafhankelijk is van de daadwerkelijke beleving ter plekke, en daarmee van de (huidige) diensten en producten die bibliotheken aanbieden, aldus het rapport. In lijn hiermee is het gegeven dat ook de bezoekers de waarde van de bibliotheek voor de samenleving algemeen hoger inschatten dan de waarde voor zichzelf persoonlijk. Het algemene maatschappelijk belang dat aan bibliotheken wordt toegekend is groot. Veel mensen vinden de bibliotheek belangrijk voor de kenniseconomie, de saamhorigheid en de persoonlijke ontwikkeling van mensen. Ook vindt een meerderheid dat het een plek is voor iedereen, waar je kennis op kunt doen over kunst en cultuur. Men schat de waarde van de bibliotheek voor het persoonlijke nut dus lager in dan het algemene maatschappelijke belang van de bibliotheek. De onderzoekers spreken van het ‘third person effect’, mensen hebben het gevoel dat anderen meer voordelen ervaren van de openbare bibliotheek dan zijzelf

Een terugkerende conclusie in het rapport is de constatering dat met name traditionele bibliotheekdiensten (het lezen en lenen van boeken) en de ‘fun factor’ hoog gewaardeerd cq veel gebruikt worden. Dat blijkt niet alleen uit het feit dat 71 procent van de respondenten aangeeft de waarde van de bibliotheek te zien op het gebied van ‘leesplezier’, ook wijzen de onderzoekers er op dat bijvoorbeeld IT-diensten, die de laatste jaren regelmatig naar voren worden geschoven als belangrijke bibliotheekservice, maar weinig worden gewaardeerd. Op educatief vlak zijn het ook de traditionele diensten die het beste scoren: bijna de helft van de (voormalig) bezoekers geeft aan boeken of andere materialen te lezen/lenen om meer over een bepaald onderwerp te leren. Huiswerk maken of studeren wordt door 21 procent van de (voormalig) bezoekers weleens gedaan, van alle andere educatieve diensten wordt door maximaal 10 procent van de (voormalig) bezoekers gebruik gemaakt. Ook waar het gaat om informatie zoeken (door ongeveer de helft van de bezoekers aangeduid als een activiteit die zij weleens in de bibliotheek hebben gedaan), lijkt de bibliotheek met name informatiebehoeften in het vrijetijdsdomein (onderwerpen hobby’s, vakanties en reizen) te vervullen, al zoekt men ook relatief vaak (28 procent) naar informatie over gezondheid en welzijn. ‘Wederom blijkt dat het de traditionele services zijn waar de voorkeur aan wordt gegeven: driekwart van de bezoekers zoekt informatie via informatieve boeken en naslagwerken. Van de “online services” wordt beduidend minder gebruik gemaakt: 27 procent zoekt weleens informatie via online databanken, 21 procent via het aanwezige internet,’ aldus het rapport.

Concluderend stellen de onderzoekers: ‘Voor gangbare theorieën over de positieve invloed van bibliotheken, is relatief weinig ondersteuning gevonden. Met name op economisch, cultureel (op literatuur en lezen na) en sociaal vlak lijken bibliotheekbezoekers minder voordelen te ervaren dan vaak wordt aangenomen. Concluderen dat bibliotheken dus klaarblijkelijk een minder belangrijke rol spelen dan vaak wordt gedacht, zou echter te kort door de bocht zijn. Deze studie heeft een belangrijke eerste stap gezet in het meten van bibliotheek outcomes. Ze biedt daarmee belangrijke handvatten voor beleidsmakers en vervolgonderzoek.’ De onderzoekers hopen dat het onderzoek mede bijdraagt aan de discussie over de rol en betekenis van de bibliotheek, waarbij vragen aan de orde kunnen komen als: Op welke vlakken moeten én willen bibliotheken een rol van betekenis spelen voor zowel individu als samenleving? Met welk niveau van impact zijn we eigenlijk tevreden? Daarbij zou bijvoorbeeld ook nader bekeken moeten worden waarom Nederland het in vergelijking met andere landen slechter doet waar het gaat om de bibliotheekopbrengsten die gebruikers zeggen te ervaren.

Na de zomer publiceert de KB de resultaten van een uitgebreid literatuuronderzoek dat een totaaloverzicht biedt van de feiten en veronderstellingen over bibliotheekopbrengsten uit de internationale literatuur.

Het onderzoek maakt onderdeel uit van een meerjarig onderzoeksprogramma. Eerder werden er binnen dit onderzoeksprogramma andere publicaties uitgebracht. Deze publicaties zijn te vinden op de website van de Koninklijke Bibliotheek. Zie ook de groep 'Meten Maatschappelijke Opbrengst' op biebtobieb.

Van onderzoekers Marjolein Oomes en Frank Huysmans verschenen eerder twee artikelen in Bibliotheekblad naar aanleiding van het onderzoek, te weten in Bibliotheekblad nr 8, 2013 (pdf) en Bibliotheekblad nr 11, 2013 (pdf). In Bibliotheekblad nr 5, 2015 verscheen van Marjolein Oomes verder nog het artikel 'De economische waarde en impact van bibliotheken'.

Zie ook het verslag van het colloquium ‘De maatschappelijke opbrengst van de openbare bibliotheek’ op 19 maart 2015, tijdens welke Marjolein Oomes een toelichting gaf op het onderzoek.