Het onderzoek is uitgevoerd in het kader van de proeftuin ‘Boetevrije Bieb’ binnen het traject Route 2020 en werd gepresenteerd tijdens de conferentie 'Delen maakt je rijker: 100% Bibliotheken' op 20 november. Er zijn drie cases geselecteerd die sterk uiteenlopen: in typering van werkgebied, type organisatie, socio-demografische opbouw van de gemeenten en de periode van invoering boetevrij. De keus viel uiteindelijk op de Bibliotheek Rivierenland, de Bibliotheek Eindhoven en Biblionet Groningen

Biblioplus was in 2012 de eerste bibliotheek die overging op boetevrij lenen, aanvankelijk nog als pilot en vanaf 2014 structureel. Ook Bibliotheek Rivierenland schafte in 2014 structureel de boetes af. Vanaf 2015 groeit het aantal bibliotheken dat boetevrij wordt gestaag. In 2016 gaat Groningen als eerste hele provincie over op volledig boetevrij. Bibliotheek Eindhoven is vanaf 12 november 2016 boetevrij. De keuze voor het invoeren van boetevrij lenen heeft volgens de opstellers van het rapport mede te maken met de transitie van openbare bibliotheken: van klassieke bibliotheek naar maatschappelijk educatieve bibliotheek. ‘In die strategie wordt gezocht hoe het klassieke uitleenmodel tegen geringe kosten toch aantrekkelijk kan worden aangeboden’.

Het onderzoek naar de effecten van het volledig afschaffen van boetes, getiteld Een boek (uit)lezen is geen zonde.Vergelijkende casestudy van drie boetevrije bibliotheken in Nederland (pdf), belicht vooral de kwalitatieve kant: de visie, implementatie en effecten, zo stellen de opstellers in het voorwoord.
Medio 2017 is 21% van de stichtingen geheel of gedeeltelijk boetevrij. Deze stichtingen bedienen 35% van de gemeenten en 34% van de inwoners in Nederland, aldus het rapport.

De opstellers van het rapport noemen boetevrij lenen voor de onderzochte bibliotheken een win-win-strategie voor zowel de klassieke als de maatschappelijke en educatieve bibliotheek. Boetevrij lenen ‘consolideert de klassieke bibliotheek met minder kosten door minder cash-handelingen. Het zorgt er daardoor mede voor dat makkelijker met vrijwilligers kan worden gewerkt. Dit terwijl de bestaande leners het op prijs stellen dat men geen boete meer hoeft te betalen. Dit draagt bij aan de klanttevredenheid. De bibliotheken geven aan dat door deze strategie de mogelijkheid ontstaat om een deel van het betaald personeel in te zetten voor werkzaamheden ten behoeve van de maatschappelijke en educatieve bibliotheek.’

‘De drie boetevrije bibliotheken hebben allemaal in meer of mindere mate het aantal abonnementssoorten teruggebracht en vereenvoudigd. Dit vereenvoudigt de communicatie met de gebruiker en versimpelt werkwijzen en voorkomt daarmee fouten die door alle uitzonderingen makkelijk mogelijk zijn. Het gaat dus in veel gevallen niet alleen om boetevrij maar ook om een drastische versimpeling van abonnementen. Over het geheel genomen kun je stellen dat de boetevrije bibliotheken hun bibliotheekprocessen als geheel vereenvoudigen. Het is interessant om je af te vragen wat dit betekent voor bibliotheeksystemen. Wordt ook de rol van uitlenen binnen een bibliotheeksysteem daardoor minder? En ontstaat ook daar wellicht nieuwe ruimte voor systemen die de maatschappelijke en educatieve bibliotheek ondersteunen? Het is interessant om dit binnen de ontwikkelingen van het landelijk bibliotheeksysteem nog eens nader te bezien,’ aldus de opstellers van het rapport.

Elk van de bibliotheken heeft een tariefsverhoging doorgevoerd bij het invoeren van boetevrij. Vaak ter compensatie van de gederfde boete-inkomsten.

Uit het onderzoek blijkt verder dat geen enkele bibliotheek uitgebreid onderzoek heeft gedaan na de invoering van de boetevrije abonnementen. Hierdoor ontbreken ook goede cijfers rondom de inlevertermijn van lezers en over de tevredenheid van lezers met boetevrij. Ook het feit dat Bibliotheek Eindhoven en Biblionet Groningen het boetevrij lenen nog vrij recent hebben ingevoerd maakt het moeilijk om de impact ervan al goed te duiden.
In het onderzoek is onder andere gekeken naar de effecten van de invoering van boetevrij lenen op de betalende leden, gebruikersinkomsten, uitleningen en de collectie.
Invoering van boetevrij leidt niet tot een significante extra stijging of daling van het aantal betalende leden, zo stellen de onderzoekers vast. (‘Maar we merken op dat deze conclusie op bijzonder weinig cijfers stoelt.’)
Of invoering van boetevrij lenen een grote invloed heeft op de gebruikersinkomsten is vooralsnog onduidelijk. ‘De omvang van het onderzoek en de nog maar korte invoertijd geven nog niet heel veel ruimte voor conclusies. Helder is wel dat de boetevrije bibliotheek geen kip met gouden eieren is. Aan de andere kant kan men aan de hand van deze cijfers rustig stellen dat het bibliotheken met een minder dan gemiddelde subsidiëring of met zware bezuinigingen gelukt is dit in te voeren. Krapte lijkt de creativiteit te stimuleren. Krapte is niet de primaire drijfveer maar lijkt wel een katalysator te zijn,’ aldus de opstellers van het rapport.
Ook over de invloed van boetevrij lenen op de uitleencijfers durven de onderzoekers vooralsnog weinig conclusies te trekken, al lijkt het antwoord, met enige nuance, vooralsnog dat die invloed er nauwelijks is.
Over de invloed van boetevrij lenen op de collectieomvang zegt het rapport: ‘Op basis van deze cijfers kun je – in combinatie met de uitleencijfers – wel stellen dat boetevrije bibliotheken geen grotere collecties nodig hebben dan niet boetevrije bibliotheken. Leners blijven in de regel hun normale leengedrag vertonen en brengen media meestal keurig volgens de regel terug.’

Het rapport constateert dat er nog meer onderzoek nodig is naar de effecten van de invoering van boetevrij lenen en sluit af met enkele adviezen

• Zorg dat boetevrij lenen ingebed is in een bredere visie.
• Invoering van boetevrij lenen vraagt om een grondige voorbereiding omdat het diep ingrijpt op de dienstverleningsprocessen en de bedrijfsvoering.
• Boetevrij lenen is geen kip met gouden eieren, geen instant-oplossing voor dalende ledenaantallen of teruglopende gebruikersinkomsten. Zoek de winst op langere termijn in het blijven binden van leden en het gebruik simpel houden door zo min mogelijk drempels op te werpen. ‘De winst van de boetevrije bibliotheek is dat deze een bijdrage kan leveren aan verschillende elementen van een samenhangende strategie: minder handelingen in fysieke vestigingen, vrijspelen van betaalde formatie voor nieuwe taken en daardoor bijdragen aan een snellere innovatie van lokaal bibliotheekwerk,’ aldus het rapport.

Tenslotte merken de opstellers van het rapport op: ‘Als het onderzoek naar de boetevrije bibliotheek iets uitwijst, is het wel dat dit gezamenlijke proces om het af te schaffen bijzonder veel energie geeft. (...) Het advies is dan ook om samen met collega’s deze energie aan te boren en in te zetten.’