De besluitvorming over het Cultuurcluster (ook wel het Cultuurhuis genoemd) verliep de afgelopen jaren moeizaam. In 2013 werd door de Zaanse raad besloten tot de bouw van een multifunctionele accommodatie (cultuurcluster met vergaderzalen) op locatie Figaro bij het station, zonder dat daarbij een expliciet besluit werd genomen over de realisering van een Cultuurcluster, aldus het Noordhollands Dagblad op 13 januari 2017. In 2015 werd gemeld dat MVRDV uit de bus is gekomen als de winnaar van de architectenselectie. In het ontwerp van MVRDV is gekozen voor een blok met een uitgesneden Zaans huis als centrale ruimte. Dit atrium dient als ‘huiskamer’, waaraan alle instellingen zijn gelegen, aldus Architectenweb. (Zie dit filmpje voor een impressie van het MVRDV-ontwerp). Aanvankelijk werd er vanuit gegaan dat het gebouw in 2019 zou kunnen worden opgeleverd, inmiddels gaat men uit van op zijn vroegst 2021.

Op 16 februari 2017 stelde de raad het definitieve budget (inclusief extra krediet) vast voor het Cultuurcluster. De totale geschatte kosten van het Cultuurcluster, inclusief de fietsenstalling, bedragen bruto 38,6 miljoen euro. Hier gaan de opbrengsten van de vrijkomende panden (en overige reserves / subsidies / voorzieningen) van af, waardoor de geschatte netto investering uitkomt op 32,8 miljoen euro, aldus de gemeente. (Tegenstanders spreken overigens van een bedrag van rond de 50 miljoen.) Mede vanwege de kosten is de realisatie van het gebouw omstreden en de afgelopen jaren groeide dan ook het verzet tegen het Cultuurcluster. De tegenstanders, verenigd onder de naam ‘Kultuurklutser’, betogen dat er ook goedkopere alternatieven zijn en dat de hoge investeringen ten koste zullen gaan van cultuur elders in Zaanstad en zamelden begin dit jaar de benodigde 5000 geldige handtekeningen in om af te dwingen dat er een referendum over de bouw van het Cultuurcluster komt. (Ook aan de totstandkoming van het referendum ging overigens nog een heel traject vooraf, waarbij hoogleraar staatsrecht Solke Munneke (RuG) en hoogleraar staats- en bestuursrecht Jon Schilder (VU) werd gevraagd een advies uit te brengen aangaande de vraag of de besluitvorming budgetaanvraag cultuurcluster al dan niet referendabel is.)

Inmiddels was na de gemeenteraadsverkiezingen van 21 maart de samenstelling van de Zaanse raad veranderd, waardoor er een nipte meerderheid was ontstaan tegen de Cultuurcluster-plannen (20 tegen 19). De tegenstanders in de raad (Partij voor Ouderen en Veiligheid, Democratisch Zaanstad, SP, DENK, PVV en PvdD) dienden op 17 mei een motie (pdf) in om het Cultuurcluster helemaal af te blazen, die op het laatste moment weer werd ingetrokken. Inmiddels is er begin juni een nieuwe coalitie gevormd, bestaande uit VVD, PvdA, D66, CDA, CU en ROSA. Deze laatste partij (goed voor 4 zetels) was lange tijd tegen het Cultuurcluster, de andere coalitiepartijen zijn voor. In het op 10 juni gepresenteerde coalitieakkoord hebben de partijen afgesproken de uitslag van het (raadgevende) referendum van 20 juni (indien geldig) te zullen respecteren en de uitslag unaniem over te zullen nemen. Indien wordt besloten dat er geen Cultuurcluster komt op de Figaro locatie, zal worden onderzocht welke andere mogelijkheden er zijn om het stationsgebied invulling te geven en gaat gekeken worden naar mogelijkheden voor ‘de toekomstbestendige huisvesting van betrokken cultuurpartijen die naar het Cultuurcluster zouden gaan’. Het stoppen van het Cultuurcluster zou in ieder geval een eenmalig nadeel van 4 miljoen euro (voor voorbereidingskosten) betekenen.

Voor een geldige uitslag van het referendum moet minimaal dertig procent van de kiesgerechtigden voor hetzelfde standpunt kiezen. Bij het niet behalen van het geldigheidscriterium neemt de raad een besluit bij stemming. De raad streeft ernaar, mede naar aanleiding van de uitslag van het referendum, in de raadsvergadering van 25 juni een beslissing te nemen over de definitieve budgetaanvraag voor de investering en exploitatie van het Cultuurcluster.

De Bieb voor de Zaanstreek was overigens aanvankelijk terughoudend over het Cultuurcluster, maar omarmde het project later toch vanuit de gedachte dat het een toegevoegde waarde biedt die past bij de nieuwe rol van de bibliotheek. De bibliotheek schrijft daarover op haar website: ‘Bij de verschuiving van onze kerntaken past ook andere huisvesting: een die minder gericht is op de uitstalling van veel boeken maar met meer ruimte voor studieplekken, cursusruimtes, inloopspreekuren en digitale middelen. Met FluXus deelt De Bieb de wens om nog veel meer cursussen en trainingen aan te bieden: zo heeft De Bieb samen met FluXus in 2015 de Volksuniversiteit Zaanstreek opgericht. Voor De Bieb betekent het Cultuurhuis een betere uitgangspositie om meer samen te werken met andere culturele instellingen, zoals FluXus. Hiermee kunnen we onze nieuwe kerntaken nog beter vormgeven. Daarnaast denken we dat het Cultuurhuis een mooie en vooral erg toegankelijke plek wordt voor veel Zaankanters. Een omgeving waar u met plezier tijd doorbrengt en waar veel te doen is op cultureel gebied.’
In dit filmpje geven de betrokken cultuurinstellingen hun visie op het Cultuurhuis.