Heeft het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) een collectieve overeenkomst met de bibliotheeksector voor het leveren van collecties aan asielzoekerscentra? Heeft VluchtelingenWerk Nederland een raamcontract met de branche gesloten voor het gebruik van faciliteiten als studieplekken en computers met internettoegang bij taal- en inburgeringscursussen? Woordvoerders van beide organisaties zeggen van niets te weten. Lokaal gebeurt er ad hoc wel het een en ander. Om te achterhalen wat precies verwijzen ze echter naar lokale bibliotheken.

Zo legt een zeer drukbezette Jan-Willem Anholts van het COA per mail uit dat verschillende azc's een bibliotheek hebben, vaak gevuld met gebruikte boeken, al dan niet gedoneerd door instellingen en mensen uit de directe omgeving. Ook maken schoolgaande kinderen en ouderen die op een azc verblijven gebruik van bestaande faciliteiten in de gemeente – zoals een bibliotheek. 'Dat is eigenlijk gebruikelijk, dat we bij alle zaken die we voor asielzoekers regelen aansluiten bij bestaande faciliteiten in de Nederlandse samenleving. Ook voor gezondheidszorg en onderwijs.'

Moet de bibliotheek een landelijk aanbod voor vluchtelingen ontwikkelen zodat ze meer voor deze doelgroep kan betekenen? Zoals de KB schrijft in de aankondiging van de brainstormbijeenkomst over de rol die bibliotheken kunnen spelen met betrekking tot de vluchtelingenproblematiek (zie ook kadertekst onder dit artikel): 'Sinds 2012 zijn [vluchtelingen] zelf verantwoordelijk voor hun integratie. Velen hebben moeite hun weg te vinden naar een taalcursus en worstelen met de Nederlandse regelgeving en cultuur. Is de bibliotheek niet bij uitstek dé plek waar deze mensen terecht moeten kunnen voor laagdrempelige hulp?'

Bibliotheken die al langer met COA of VluchtelingenWerk samenwerken zouden het toejuichen als er een of andere vorm van landelijk afstemming komt. Zij vinden hun activiteiten voor vluchtelingen – bestaand of nieuw – integraal bij het bibliotheekwerk passen. Wat doen zij precies?

Biblionet Groningen: actie als startpunt van structurele samenwerking
De bibliotheken in Groningen doen van alles voor de bewoners van de azc's in de provincie, waaronder de bekendste van het land: die in Ter Apel. Er wordt voorgelezen voor kinderen. Er zijn afgeschreven boeken of prentenboeken gedoneerd. Er vinden groepsbezoeken aan de bibliotheek of Taalcafés plaats. Er is eens een computer in het azc geplaatst. 'Dat gebeurt allemaal ad hoc en lokaal, vanuit de gedachte: we moeten iets voor die mensen doen', vertelt hoofd marketing & communicatie Lysbeth Post. 'Vanaf volgend jaar willen we de samenwerking structureler en voor een langere termijn oppakken en ook verbreden.'

Voor Biblionet is het logisch. Wat de bibliotheek te bieden heeft, is een basisvoorwaarde voor vluchtelingen. 'Het past ook goed bij de huidige ontwikkeling van de bibliotheek. Wij willen mensen meer laten doen met de materialen in en de mogelijkheden van de bibliotheek. Dat gaat allemaal over taal, lezen, geletterdheid. Dat is bij uitstek belangrijk voor nieuwkomers. Als ze hier blijven, en het ligt voor de hand dát de meeste blijven, moeten ze leren lezen. Het is een uitgelezen taak voor ons om dat te organiseren.'

Er gaat natuurlijk tijd overheen voor een structurele samenwerking vruchten afwerpt. Maar de nood is nu hoog. Daarom neemt Biblionet het voortouw voor een provinciebrede actie, die bibliotheken lokaal kunnen uitwerken. Het idee was om de bibliobus, die eind dit jaar verdwijnt, tijdens zijn laatste rit rond kerst in te zetten voor een liefdadigheidsactie. Dat wordt nu naar voren gehaald: de bibliobus haalt eind deze maand boeken op voor het azc. Afgeschreven of niet-afgeschreven boeken van bibliotheken, maar ook boeken die mensen op de route willen doneren. 'Boeken bij mensen brengen, en trouwens ook enkele kasten, dat past perfect bij de Bibliobus.'

Maar daar blijft het niet bij, vertelt Post. 'Wij willen als bibliotheek van collectie naar connectie. Dus ook die connectie willen we maken: we willen voorlezen aan kinderen. We zoeken daar vrijwilligers voor, maar er zijn zeker ook bibliotheekmedewerkers die dat gaan doen. Ik weet dat sommige staan te popelen. Hier zouden meteen ook structurele afspraken uit voort kunnen vloeien. Ook krijgen de vluchtelingen een schrift en een pen – als symbool voor de mogelijkheid om hun verhaal op te schrijven. Maar dat vullen we in door een journalist te vragen hun verhalen op te tekenen. Daar willen we weer een boekje van maken, waarvan de opbrengst naar de vluchtelingen gaat.'

Zuid-Kennemerland: een flyer om ze binnen te lokken
De aankondiging dat 350 vluchtelingen tijdelijk worden ondergebracht in de koepelgevangenis in Haarlem – aanvankelijk voor een paar weken, inmiddels tot na kerst – werkte als een trigger voor Bibliotheek Zuid-Kennemerland. Met een flyer (pdf), opgesteld in het Engels en Arabisch, werd deze groep op de hoogte gebracht van de dienstverlening in de dichtstbijzijnde vestiging: Haarlem Centrum. Dat is onder andere gratis wifi, boeken over Nederland, de mogelijkheid om een groot aantal kranten in het Arabisch en Perzisch (via PressReader) te lezen en om mensen te ontmoeten. Een kaartje met looproute en een overzicht met openingstijden ontbraken niet.

'De komst van de vluchtelingen was een kans om onze sociale betrokkenheid te laten zien', vertelt manager educatie en plaatsvervangend directeur Erica Vos-Meijer. 'Wij doen al veel voor anderstaligen en dachten: wat sluit aan bij de behoeften van deze groep? Een cursus aanbieden gaat nu een stapje te ver, maar informeren dat er een warme plek is waar ze gratis naar binnen kunnen en inwoners van de stad kunnen ontmoeten, maar ook kunnen beginnen met de taal te leren – dat is zinvol. Nu kostte het tijd om de folder in het Arabisch te vertalen. Dus op de dag dat we de flyer via het COA naar De Koepel wilden brengen, kwam er al een vrijwilliger met een groep vluchtelingen naar binnen. Gelukkig hadden we alles intern gecommuniceerd, dus aan de balie wisten de medewerkers wat te doen.'

Nu de vluchtelingen langer blijven dan gedacht, denkt de bibliotheek na over een volgende stap. 'We hebben een Taalplein met coaches in Schalkwijk, maar dat is wat verder van het centrum. Kunnen we misschien ook iets in het centrum organiseren? In ons filiaal in Hillegom is tijdens de Week van de Alfabetisering ook een Taalcafé gestart met de lokale afdeling van VluchtelingenWerk. Kunnen we daar meer mee? Het is in ieder geval logisch dat we de activiteiten voor vluchtelingen uitbreiden. Dat past naadloos bij onze doelstellingen. Wij houden ons met lezen bezig: van het motiveren van lezen tot mensen aan het lezen houden – vluchtelingen willen dat ook als ze hier blijven. Wij bieden informatie – vluchtelingen hebben daar ook behoefte aan.'

Drunen: drie ochtenden per week een inburgeringscursus
De Stichting Openbare Bibliotheek Heusden legde al contact met de lokale afdeling van VluchtingenWerk voor de vluchtelingenstroom in de zomer zulke enorme proporties aannam. 'Wij maken een transformatieproces door', legt interim-directeur Jos te Marvelde uit, 'waarin de bibliotheek wordt omgebouwd naar een retailbibliotheek, een aparte tak educatie krijgt, maar ook meer onderdeel van de samenleving wordt. Daarom willen wij samenwerken met allerlei instellingen die bij ons passen. Denk aan spelotheken, maar zeker ook VluchtingenWerk.'

Resultaat: een huurovereenkomst die begin augustus werd ondertekend en al op 31 augustus inging. Sinds die datum verzorgt VluchtelingenWerk – 'tegen een voor hen aantrekkelijke prijs', aldus Te Marvelde – drie ochtenden per week een inburgeringscursus in de bibliotheekvestiging in Drunen. 'Deze heel beperkte samenwerking zien wij als een begin. Nu ze eenmaal bij ons binnen zijn, hebben we een platform gecreëerd waar we meer mee kunnen doen. We hebben afgesproken het eerst drie maanden aan te kijken en dan te praten over wat we meer kunnen doen. Vervolgcursussen? De kinderen van de vluchtelingen hier binnen halen? Wat dan ook.'

Wat Te Marvelde betreft is het volstrekt logisch dat bibliotheken plek bieden aan vluchtelingen. 'We zijn als bibliotheek op zoek naar bestaansreden. Hier ligt er gewoon eentje voor het oprapen. Vluchtelingen zijn een perfecte doelgroep. Dus als er op landelijk niveau programma's worden opgezet zouden wij ons daar absoluut bij aansluiten.'

Rotterdam: jongerenafdeling haalt 836 euro op
Bieb010jong – de jongerenafdeling van de Bibliotheek Rotterdam – organiseerde op 27 september een benefiet. Onder het motto 'Hart van Rotterdam' vond er in de foyer van de centrale en het Bibliotheektheater een gevarieerd programma plaats. De ondernemer George Arakel, fashion design and sustainability consultant Hasmik Matevosyan en podiumkunstenaar Malique Mohamud – alle drie zelf als vluchteling naar Nederland gekomen – vertelden er hun verhaal. In de wandelgangen konden hapjes worden gekocht, nagels gelakt en gegamed worden. Aan het einde vormden alle aanwezigen buiten een hart.

'Wij hebben in de drie jaar sinds Bieb010jong is ontstaan een aantal structurele partners', vertelt Sabrina Laurens, specialist jongeren van Bibliotheek Rotterdam. 'Toen we samen praatten over de beelden van de vluchtelingen wilden we iets doen. Na twee, maximaal drie weken brainstormen hadden we dit programma rond. Het heeft 836 euro opgeleverd voor VluchtelingenWerk Nederland – opgehaald met onder andere de entree van 5 euro en door 1 euro te vragen voor het gamen; normaal kan dat een keer in de week gratis bij ons. Als bibliotheek hadden wij de ruimte ter beschikking gesteld en de kosten gedragen voor de geluidstechnicus en de beveiliging.'

De benefiet van de jongerenafdeling loopt vooruit op een initiatief van de bibliotheek zelf. Daar is op dit moment nog niets van bekend.

Venlo: 250 boeken voor het azc
Dat het plaatselijke asielzoekerscentrum binnenkort zou sluiten was geen probleem voor Bibliotheek Venlo. In april schonk de bibliotheek een collectie van 250 boeken plus een pasje waarmee de vluchtelingen gebruik konden maken van de faciliteiten van de Stadsbibliotheek. In juli ging het azc dicht. 'Wij vinden het belangrijk als bibliotheek om een sociale taak te hebben,' vertelt manager educatie en plaatsvervangend directeur Ben Janssen. 'Wij doen ook met kerst activiteiten met de Voedselbank. Dit past daar ook bij. Van de pasjes is beperkt gebruik gemaakt, de afstand was groot, maar er zíjn boeken op geleend. Mensen kwamen hier ook voor bijvoorbeeld de PressReader.'

Toen het azc eenmaal dichtging was het binnen de kortste keren weer open. De grote toestroom dwong het COA daartoe. 'De mensen die hier nu zitten, blijven hier tijdelijk. Ze moeten nog naar Ter Apel om zich te laten registreren. Maar over een maand of twee komt hier een groep van 450 mensen die langere tijd blijft. Als we definitief weten wie hier komen en wat de behoefte van deze groep is, bekijken we wat we voor hen kunnen betekenen. Dan nemen we ook weer contact op – niet met het COA, maar rechtstreeks met de mensen van het centrum hier. Dit zijn heel lokale activiteiten. Wellicht kunnen we ook meer doen dan in het voorjaar. Destijds had het geen zin om er echt in te investeren, maar als het centrum nu langer openblijft, dan wel.'

Janssen zou het een goed idee vinden als de bibliotheeksector de dienstverlening voor vluchtelingen landelijk inricht. 'Het gaat om taal leren, ontmoeten, Pressdisplays beschikbaar stellen – allemaal dingen die heel goed bij de bibliotheek passen. Als daar alleen al landelijke richtlijnen voor komen, maakt dat het makkelijker voor lokale bibliotheken om een azc in de buurt te benaderen en hun dienstverlening in te vullen.'

Brede Bieb: maak één landelijk programma
Voor strategisch adviseur Maarten Crump van The Alignment House heeft de bibliotheek zonder twijfel een rol in het debat over vluchtelingen én het aanbieden van kennis aan deze groep. Ten eerste het debat: 'We praten wel over de bibliotheek als plek voor ontmoeting en debat, maar die plek is een beetje gekaapt door uitgevers. Als er een nieuw boek verschijnt komt de auteur daarover praten in de bibliotheek. Maar er kan veel meer. De bibliotheek is de enige neutrale partij die een platform kan creëren waarbinnen inwoners en vluchtelingen zelf met elkaar kunnen praten over hoe om te gaan met de vluchtelingenstroom. Juist ook op lokaal niveau.'

Ten tweede: 'De kern van de bibliotheek is in essentie het verbinden van mensen en kennis. Hoe meer je weet, hoe meer je ziet wat er nog meer mogelijk is in het leven, hoe makkelijker je mee kan doen. Dat geldt al voor het aanbieden van boeken: door te lezen verplaats je in een andere denkwereld. Daar leer je van. Nu is de bibliotheek traditioneel al een plek die shelter biedt. Dat gebeurt ook: er wordt op allerlei plekken aan vluchtelingen 's ochtends koffie geschonken, en ze kunnen gebruikmaken van computers, waarop ze contact met het thuisland kunnen hebben. Maar er is meer mogelijk als je hen ook kennis biedt.'

Hoe gaat Crump deze ideeën voor de Brede Bieb – de community van vijftien openbare bibliotheken, waaronder Venlo, die The Alignment House begeleidt – vertalen in concrete daden? 'Ik heb deze ideeën eerst getoetst bij de bibliotheken. Zijn jullie het eens? Ja, dus. Nu wil ik het handen en voeten geven en een draaiboek maken, waarbij ik nadrukkelijk de bestaande kennis van de lokale bibliotheek gebruik. Zo heeft men in Arnhem al contacten met het COA. Wat voorkomen moet worden is dat de bibliotheek met een braderie aan goede ideeën van alles en nog wat gaat doen. De bibliotheek is het krachtigst als men landelijk met één programma komt dat de bibliotheken lokaal tegelijk uitrollen.'

Tekst: Maarten Dessing

Mark Deckers heeft op zijn blog verschillende posts gepubliceerd over de (mogelijke) rol van bibliotheken mbt vluchtelingen:
Twee waarnemingen en 160 belrondjes? (7 september)
Geef elk AZC een (nood)bibliotheek en taalcafé? (16 september)
Zeven ideeën hoe uw bibliotheek vluchtelingen kan helpen (21 september)
20 ideeën voor vluchtelingen in 10 minuten (9 oktober)

Brainstormbijeenkomst vluchtelingen krijgt vervolg Op 8 oktober kwamen zo’n 40 vertegenwoordigers van bibliotheken en organisaties tijdens een door de KB georganiseerde brainstormbijeenkomst in Utrecht bij elkaar om ideeën uit te wisselen aangaande mogelijkheden om iets te doen rond het thema vluchtelingen. Gespreksleider Mark Deckers trapte af met een aantal binnen- en buitenlandse voorbeelden (‘20 ideeën in 10 minuten voor openbare bibliotheken die aan de slag willen met vluchtelingen’). Wat betreft de laatste categorie passeerden met name Duitse initiatieven de revue, zoals de ‘Asylothek’ een initiatief van Gemeindebücherei Grassau (zie ook dit filmpje) en de Medienboxen van de Stadtbibliothek Bremen. Op Lampedusa richtte IBBY een zogeheten Silent Library in, met prentenboeken zonder tekst, bedoeld voor kinderen van vluchtelingen en de plaatselijke bevolking. Maar ook Nederlandse voorbeelden kunnen volgens Deckers als inspiratie dienen, zoals enkele van de bovengenoemde initiatieven: Bibliotheek Zuid-Kennemerland, die een flyer maakte om vluchtelingen te wijzen op het aanbod van de bibliotheek, de Bibliotheek Rotterdam, die onder het motto ‘Hart van Rotterdam’een benefietdag organiseerde waarvan de opbrengst werd gedoneerd aan Vluchtelingenwerk Nederland, Bibliotheek Venlo, die een kleine bibliotheek heeft ingericht in de plaatselijke azc . Een voorleesteam van Voorlees Express (bestaande uit derdejaars studenten van Saxion) bezoekt het AZC in Azelo (bij Almelo). Bibliotheek Waterland organiseert vanaf september voor vluchtelingen die net in Purmerend wonen, de zogeheten ‘Start NL training’ om de eerste stappen in de Nederlandse maatschappij te kunnen zetten en om de deelnemers voor te bereiden op hun inburgeringstraject. Na Deckers’ introductie bleek uit de inbreng vanuit de zaal dat men twee belangrijke gebieden ziet waar de bibliotheek iets kan betekenen: enerzijds richting de lokale bevolking waar het gaat om voorlichting, informatie, het faciliteren en contextualiseren van het debat e.d, anderzijds met een aanbod voor de vluchtelingen zelf. Maarten Crump van de BredeBieb zette vervolgens in een mini-college de gang van zaken rond de opvang van vluchtelingen uiteen. Crump pleitte voor een landelijk samenhangend programma aangaande het thema vluchtelingen, waarbij de landelijke ICT-structuur van de KB wordt ingezet . Enkele dingen die bibliotheken volgens Cump in ieder geval kunnen doen zijn: wifi aanbieden; prentenboeken aanbieden; flyer maken zoals Zuid-Kennemerland heeft gedaan; plek voor kinderen bieden; voorlichtingsmateriaal voor lokale gemeenschap beschikbaar stellen; de dialoog lokaal op gang brengen: context, duiding, achtergrond. Crump benadrukte dat het belangrijk is altijd de gemeente te betrekken bij je plannen. Bibliotheken komen niet voor in de gemeentelijke draaiboeken; zorg dat je daar in komt. Crump pleit voor het landelijk opzetten van een portal met informatie voor zowel burgers als vluchtelingen, informatie over de gang van zaken rond de opvang van vluchtelingen, maar ook informatie voor de vluchtelingen zelf over het land en de gemeente waar zij terecht zijn gekomen, over instanties, gewoonten, procedures etc. Ook bijvoorbeeld fact checks waar feitelijke achtergrondinformatie geboden wordt om zo de lokale dialoog te contextualiseren. Hierbij zou bijvoorbeeld de samenwerking met de lokale media gezocht kunnen worden. Crump noemt de KB de geëigende instantie om een dergelijke portal op te zetten, gebaseerd op de G!DS, een portal die bijvoorbeeld Ditisnederland.nl zou kunnen heten, met voor elke gemeente lokale subdomeinen met op de lokale situatie toegesneden informatie. Spreek zo de trots aan van de lokale bevolking over wat men allemaal te bieden heeft en van de andere kant laat je aan statushouders zien wat Nederland en de lokale gemeente te bieden heeft Tijdens de nabespreking, nadat de aanwezigen in groepjes gebrainstormd hebben, worden nog verschillende praktijkvoorbeelden en suggesties genoemd. Uiteraard wordt gewezen op de mogelijkheid de bestaande diensten op het gebied van taal en lezen aan te bieden en/of beter onder de aandacht te brengen: taalcafés, taalcoaches, taalhuizen, BoekStart et cetera. Oefenen.nl, ook aanwezig tijdens de bijeenkomst, geeft aan dat er voor bibliotheken een leerroute beschikbaar zal komen om de taal te leren, voor zowel statushouders als niet-statushouders. Verschillende aanwezigen geven aan behoefte te hebben aan meer aanbod van Arabische boeken en materiaal op het gebied van Nederlands voor nieuwkomers. Men kan op dit moment PressReadder aanbieden, met verschillende kranten in het Arabisch, maar veel meer kan men niet bieden. NBD Biblion, ook aanwezig, geeft aan werk te zullen maken van uitbreiding van het aanbod. (Zie ook de recente aankondiging van NBD Biblion). Bibliotheek Katwijk meldt dat sinds het lokale azc eind vorig jaar is uitgebreid, het Taalhuis overspoeld wordt door mensen uit het azc met vragen over taal en inburgering. De bibliotheek is vaak de enige neutrale plek om lokaal het debat te voeren, maar realiseer je dat het een debat is dat over het algemeen omgeven is met veel emoties. Het is niet altijd makkelijk om daarmee om te gaan. Zoek daarbij dus ook de samenwerking met de gemeente en mensen van IND en COA, die de expertise in huis hebben. Een van de belangrijkste problemen waarmee vluchtelingen te maken hebben is de verveling. Ze hebben behoefte aan wifi om te communiceren met het thuisfront. Maak duidelijk wat je als bibliotheek wat dat betreft kunt bieden. Enkele aanwezigen zien ook een rol voor bibliotheken waar het gaat om het faciliteren van de ontmoeting tussen de vluchtelingen en de plaatselijke bevolking. Te denken valt bijvoorbeeld aan ‘meet & greet’-ontmoetingen met statushouders, koffietafels en strandwandelingen organiseren, verhalen laten vertellen door statushouders. In Katwijk heeft men een bijeenkomst georganiseerd waarbij men samen aan het koken ging. Daar bleek veel belangstelling voor te zijn. Laat bij dergelijke activiteiten vluchtelingen veel zelf doen; hanteer het principe van co-creatie door gebruik te maken van wat ze zelf te bieden hebben. Betrek er ook vluchtelingen bij die al langer in Nederland zijn en hun kennis van de taal (bv om te tolken) en de cultuur in kunnen brengen. Enkele (praktische) suggesties voor wat landelijk opgepakt zou kunnen worden: E-books inkopen in de talen van de vluchtelingen en op het gebied van Nederland als Tweede Taal en voeg die toe aan de e-bookportal Database opzetten waarin te vinden is wie expertise heeft om over bepaalde onderwerpen lezingen te geven Maak een filmpje om heel praktisch uit te leggen wat PressReader is en hoe te gebruiken. Ontwikkel een landelijke website of blog waar vluchtelingen hun verhaal vertellen Ontwikkel een scholingstraject voor medewerkers, zodat we al bibliotheek ons verhaal duidelijker hebben Zorg voor budget zodat er bv busjes gehuurd kunnen worden om vluchtelingen naar de bibliotheek te brengen. Zorg voor een landelijk digitaal ‘naslagwerk’ waarin bibliotheekmedewerkers informatie kunnen vinden over de wet- en regelgeving mbt vluchtelingen e.d om de informatiefunctie op dit gebied te professionaliseren Faciliteer de kennisdeling op dit gebied. Maak de bouwstenen zichtbaar en speel die door via bv biebtobieb Zorg met landelijke partners als NBD Biblion, Stichting Lezen & Schrijven, IND en COA om te tafel te zitten om landelijk programma te ontwikkelen Zoek internationaal verbindingen met organisaties als EBLIDA en IFLA Jos Debeij, namens de KB aanwezig, geeft aan op twee belangrijke gebieden een rol voor de KB te zien:  het ontwikkelen van een landelijke werkagenda en kennisdeling. Voor wat het eerste betreft kan de KB zorgen voor meer zichtbaarheid bij partners, het ontwikkelen van een statement namens de branche en het inzetten van landelijke digitale instrumenten als de G!DS en e-bookpakketten.  Op het gebied van kennisdeling valt te denken aan het vastleggen van bouwstenen, scholing van medewerkers en het delen van kennis fysiek en digitaal faciliteren. De KB wil regelmatig 'werkbijeenkomsten'  gaan organiseren rond het thema vluchtelingen, waar ideeën en kennis uitgewisseld kunnen worden. Tekst: Bart Janssen