Zo’n vijftig deelnemers hielden zich in de middag van 26 januari in het Eemhuis te Amersfoort bezig met het thema '
Gratis Bieb'. Dit onderwerp is één van de proeftuinen in het kader van het door de Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB) georganiseerde programma
Route 2020, een ‘ontdekkingsreis naar de Bibliotheek van de Toekomst’. Om het reisjargon vast te houden, worden bijeenkomsten als die van de 26e januari ‘PleisterPlaatsOntmoetingen’ genoemd. Bij een dergelijke Ontmoeting kan dan kennis worden gemaakt met en gediscussieerd worden over één van de proeftuinen. De volgende Ontmoeting wordt gehouden op 7 april en gaat over proeftuin ‘Alles onder één dak’.
Enthousiasme en scepsis
Het idee toe te gaan naar een ‘gratis maatschappelijke bibliotheek’ lokte enthousiasme uit, maar ook scepsis. Zoals de aanhef al meldt, is een belangrijke vraag hoe het verlies van gebruikersinkomsten wordt opgevangen als boetes en contributies worden afgeschaft. De
CBS-cijfers laten zien dat het in 2015 om 62,7 miljoen ging. Dat bedrag kan oplopen tot 100 miljoen, als ook rekening wordt gehouden met het feit dat bij afschaffen van gebruikersinkomsten de vooraftrek van te betalen BTW vervalt.
Het enthousiasme zat hem vooral in de gedachte dat de transformatie naar ‘maatschappelijke bibliotheken’ geholpen kan zijn met het concept van de gratis bibliotheek en dat er andere, nieuwe inkomstenbronnen gevonden kunnen worden.
Extra impuls
Bij de maatschappelijke bibliotheek is sprake van nieuwe diensten en nieuwe doelgroepen, waardoor het zinvol is te kijken naar nieuwe ‘businessmodellen’. ‘Wij denken dat de “gratis bieb” een extra impuls kan geven aan de maatschappelijke bibliotheek’, zo zei Victor Thissen, directeur van De Boekenberg in de gemeente Nissewaard (in 2015 ontstaan door fusie van Spijkenisse en Bernisse), tevens waarnemend directeur van Bibliotheek Zuid-Hollandse Delta. Thissen is, samen met vertegenwoordigers van de Bibliotheken Maassluis, Rotterdam en Amsterdam, voortrekker van het door ProBiblio ondersteunde project ‘
Gratis Bieb’.
‘Waarom zou je een streep zetten door eigen inkomsten?,’ vroeg Thissen de zaal. ‘De bibliotheken willen meer bereiken: bestrijding laaggeletterdheid, vergroten sociale cohesie, iedereen is bezig met die transitie. We hebben een enorme potentie, maar die wordt niet volledig benut. We hebben financiële drempels. Die paar tientjes zijn voor veel mensen een belemmering. Hoeveel mensen sluiten we daarmee niet uit? Misschien wel net degenen die we graag willen bereiken,’ zo zei Thissen, daarmee aloude discussies over de bibliotheek als ‘nutsvoorziening’ en de al dan niet wenselijkheid van toepassing van het profijtbeginsel nieuw leven inblazend. Met dit verschil dat in de ‘klassieke bibliotheek’ vaak alleen voor de uitleenfunctie betaald moet worden en dat er in de ‘maatschappelijke bibliotheek’ veel nieuwe diensten bij komen. Daardoor moet volgens de proeftuin-initiatiefnemers opnieuw gekeken worden op welke wijze de bibliotheek naast subsidies eigen inkomsten wil verwerven.
Proef 250 gratis abonnementen
Thissen dacht dat het mogelijk moet zijn afschaffing van boetes en contributies te compenseren met andere inkomsten. Hij is met de gemeente in gesprek om te kijken wat het effect zal zijn van gratis weggeven van 250 abonnementen. ‘We willen meer gebruik, een beter bereik, er als bibliotheek meer toe doen en we denken dat dit kan door drempels af te schaffen.’ Bij andere eigen inkomsten zei hij te denken aan zaken als verhuur van ruimten, een filmabonnement, catering en het café. ‘We hebben sinds een halfjaar een café op de mooiste plek van het gebouw, een sociaal-maatschappelijk café. Dat doen we helemaal zelf, want anderen zagen er ook brood in, maar dan hebben we liever zelf dat brood. Ik geef rechtstreeks leiding aan het café, want ik zie dat als een kernactiviteit. Eindelijk kroegbaas! Dat vind ik belangrijker dan weer drie “bibliotheken op school” erbij.’ Wat even wat discussie uitlokte over ‘de Bibliotheek
op school’. Het op scholen hebben zitten van jeugdspecialisten en niet meer in de jeugdbibliotheek, heeft blijkens reacties uit de zaal ook nadelen.
Terugkerend naar het thema, zei Thissen dat de bibliotheek in feite sterker uit de bezuinigingen is gekomen en dat hij de komende jaren in Nederland niet meer zo veel bezuinigingen op bibliotheken verwacht. ‘Ik wil meer eigen inkomsten maar dan anders dan nu. Als de zon schijnt, moet je doorpakken.’
Bibliotheek voor iedereen
Ook de Bibliotheek Rotterdam is bezig met het thema ‘Gratis Bieb’. Directeur Theo Kemperman liet zien waar kosten zullen stijgen (toename gebruik, meer collecties) en zullen dalen (minder transacties, minder administratieve processen) en zei kansen te zien om afschaffen van gebruikersinkomsten te compenseren met nieuwe inkomsten. De bibliotheek heeft ongeveer 100.000 leden op ruim 600.000 inwoners. Van die leden is 30% volwassen en alleen die leden betalen. Dus heel veel Rotterdammers betalen helemaal niets, terwijl de bibliotheek er voor iedereen is. Kemperman: ‘We zijn onszelf opnieuw aan het uitvinden, we zijn aan het denken, aan het dromen, aan het fantaseren en aan het rekenen. Het is een uitdaging om de mensen te bereiken die we nodig hebben.’ Hij vertelde dat de laaggeletterdheid in Rotterdam 20% is en dat er hele straten zijn waar al een derde generatie mensen zonder werk zit. ‘Dus veel kansen om onze maatschappelijke waarde aan te tonen en ik denk ook dat we die kunnen kapitaliseren. Als elke Rotterdammer maar een tientje zou betalen, halen we heel wat binnen. Onze visie is samen te bouwen aan een bibliotheek waar Rotterdam blij van wordt.’
Kemperman gaf wel aan dat er nog veel onzekerheden zijn en dat er nog heel wat uitgezocht en berekend zal moeten worden. Zo wees hij ook op de impact op het stelsel en het minimumtarief van 42 euro voor gebruikers die ook e-books willen lenen van de landelijke digitale bibliotheek. Hij pleitte er voor veranderingen samen te doen, met de VOB erbij, en elkaar in deze aanpak, waar nog veel onderzoek voor nodig is, bij de les te houden.
Partnerschappen
Mark Schol, beleidsmedewerker bij de Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA), gaf voorbeelden van wat er mogelijk is aan de hand van twee heel verschillende filialen die samenwerken met partners:
Eigenwijks - OBA Geuzenveld en
café Belcampo van OBA De Hallen. ‘Een gratis bieb kan alleen succesvol zijn als je partnerschappen tot stand kunt brengen: van een gedeeld gebouw de stappen zetten naar gedeelde klanten en een gedeeld aanbod.’ Schol zei dat de OBA ook met de wethouder in gesprek is en dat die duidelijk aantoonbare vergroting van maatschappelijke effecten wel ziet zitten als deze kan opwegen tegen verlies aan gebruikersinkomsten.
Vrolijk boetevrij
Het thema ‘Gratis Bieb’ werd opgewarmd door het er aan voorafgaande verhaal van Guido de Gans, manager bedrijfsvoering bij Bibliotheek Rivierenland, over het realiseren van ‘de vrolijke boetevrije bibliotheek’. Die begon
niet met nadenken over het afschaffen van de boetes, maar met een visie op basis van een gezamenlijke droom: de ambitie om een vrolijke en gastvrije bieb te zijn. Een bibliotheek die mensen niet straft, maar beloont.
De boetes en leengelden leverden jaarlijks 110.000 euro op, maar de kassa’s, de betaalautomaten en de mensen die er mee bezig waren kostten ook al zo’n 100.000 euro. Plus het feit dat de boetes de grootste bron van ergernis van de klanten waren. Om gastvrij te kunnen worden met ruime openingstijden werden er 250 vrijwilligers aangetrokken, want met de eigen formatie zou dat nooit hebben kunnen lukken. De contributie voor volwassenen werd verhoogd van 39 naar 45 euro. Effecten waren vrolijke klanten en medewerkers. En de boeken komen, bij een uitleentermijn van 8 weken, vrijwel allemaal op tijd terug. Zo niet, dan krijgen leners eerst een vrolijke brief en als die niet helpt een boze brief, waarin met een incassobureau wordt gedreigd.
De Gans deelde
een factsheet (pdf) uit met details over de nieuwe aanpak.
Er zijn inmiddels meerdere boetevrije bibliotheken. Mark Deckers, strategisch adviseur bij Rijnbrink, liet 11 januari op zijn blog
een overzicht zien.
Tekst: Wim Keizer