De afgelopen jaren leidden de krimp in overheidsbudgetten en een toenemende economisering van cultuur tot een maatschappelijk en politiek debat over de waarde van cultuur. Versterkt door digitalisering, veranderend mediagedrag en verschuivende bezoekersvoorkeuren ontstond een klimaat waarin de verantwoording en legitimering van cultuur steeds belangrijker werden. Binnen dat klimaat groeide ook onder bibliotheken de behoefte om hun maatschappelijke bijdrage zichtbaar te maken, bijvoorbeeld op het gebied van de laaggeletterdheid- en eenzaamheidsbestrijding, het overbruggen van de digitale kloof en het stimuleren van sociale cohesie.
Onderzoek
De wens voor een betere evidence base is terug te zien in het groeiend aantal onderzoeken dat de afgelopen jaren is uitgevoerd om de waarde en effecten van de bibliotheek op verschillende gebieden inzichtelijk te maken. Die onderzoeken variëren sterk in aanpak en invalshoek. Soms ligt de focus op de totale dienstverlening, andere keren wordt gekeken naar een specifieke dienst of specifiek programma. Er wordt onderzoek gedaan onder bezoekers en leden, maar soms komen ook mensen aan het woord die de bibliotheek niet gebruiken. Daarbij wordt vaak gebruikgemaakt van vragenlijsten, maar ook van interviews of groepsgesprekken. Hierin wordt mensen gevraagd naar het eigen gebruik en profijt van de bibliotheek, of om een meer algemeen waardeoordeel te geven over de bibliotheek.
Hoge waardering
De resultaten uit die verschillende onderzoeken laten zien dat bibliotheken in Nederland een hoge waardering genieten onder zowel gebruikers als niet-gebruikers. Positieve opbrengsten van de bibliotheek ervaart men vooral op het vlak van de traditionele leenfunctie: het lezen en lenen van boeken zijn nog steeds de belangrijkste reden voor gebruik en de grootste bronnen van profijt. Maar ook om andere vormen van ontspanning, recreatie en vrijetijdsbesteding wordt de bibliotheek in Nederland gewaardeerd.
Educatie
Ook het educatieve belang van de bibliotheek, bijvoorbeeld op het vlak van persoonlijke ontwikkeling en een leven lang leren, wordt vrij hoog ingeschat. Daarnaast laten studies naar de effecten van educatieve programma´s, zoals de Bibliotheek op school, BoekStart, Taalcafés en de VoorleesExpress zien dat de dienstverlening op het gebied van leesbevordering en basisvaardigheden positieve effecten teweegbrengen op de levens van bibliotheekgebruikers.
Internationaal perspectief
Maar wat zeggen die resultaten over het Nederlandse bibliotheekstelsel? Doen we het nu goed of slecht? Ondanks de groeiende hoeveelheid onderzoeksinzichten is die vraag moeilijk te beantwoorden. Een duiding van onderzoeksresultaten in internationaal perspectief kan daarbij helpen. Hoe ziet bibliotheekgebruik eruit in andere landen? Scoren we in vergelijking met hen hoog of laag? Vooral een vergelijking met landen die zowel qua economische en sociale ontwikkeling als qua bibliotheeksysteem vergelijkbaar zijn met Nederland - denk aan Scandinavië - is interessant. Wordt de bibliotheek hier op dezelfde manier gebruikt en gewaardeerd?
Grote verschillen
In 2014 deden Nederlandse onderzoekers met buitenlandse collega’s een zogenoemde cross country-vergelijking op basis van vragenlijstonderzoek onder inwoners uit Noorwegen, Nederland en Finland. Als we de bevindingen uit Finland en Nederland naast elkaar zetten, valt op dat Finnen in veel grotere mate gebruikmaken van de bibliotheek: in 2011 leende 39% van de Finse bevolking een boek en brachten Finnen gemiddeld 9,9 bezoeken aan de bibliotheek. In Nederland leende 24% (van de leden) een boek en bracht de Nederlander gemiddeld 4,4 keer een bezoek aan de bibliotheek (
Vakkari et al., 2014).
 |
Meer voordelen
Ook wat betreft de waarde van de bibliotheek voor bezoekers lijken Finse bibliotheken het beter te doen. Van de Finse bezoekers zegt 38% profijt te hebben van de bibliotheek, tegenover 12% in Nederland (zie illustratie). De voordelen van de Nederlandse openbare bibliotheek lijken zich daarnaast vooral te manifesteren op cultureel en vrijetijdsvlak (met name leesplezier), terwijl de Finnen de voordelen van de bibliotheek ook op het vlak van werk, studie en dagelijkse activiteiten (bijvoorbeeld huishoudelijk werk en gezondheid) ervaren (
Vakkari et al., 2014). Nederlandse bibliotheken lijken, kortom, nog een klassiekere functie te vervullen dan de Finse.
Mogelijke oorzaken
Hoewel het Finse en het Nederlandse bibliotheeksysteem in hoofdlijnen op elkaar lijken, zijn er enkele belangrijke beleidskenmerken waarop deze van elkaar verschillen. Mogelijk zijn die van invloed op het gebruik en de waardering, en komen de grote verschillen daaruit voort. Zo besteedt Finland beduidend meer geld aan het bibliotheekwezen: gemiddeld € 58 per hoofd van de bevolking versus € 34 in Nederland (in 2011). Hier staan een betere toegankelijkheid (vestigingen en collectie), langere openingstijden en de aanwezigheid van meer professionele bibliotheekmedewerkers tegenover. In Finland is het lidmaatschap van de bibliotheek bovendien voor alle bewoners gratis, terwijl dat in de meeste Nederlandse bibliotheken alleen voor minderjarigen geldt (Vakkari et al., 2014).
Meer geld?
Het is natuurlijk verleidelijk om de grote verschillen in gepercipieerde waarde te wijten aan het verschil in hulpbronnen dat wordt geïnvesteerd in de bibliotheek. Het vergelijkend onderzoek van Vakkari et al. (2014) beschikt echter niet over de juiste data om zo’n causaal verband aan te tonen. Daarnaast is het denkbaar dat ook andere zaken een rol spelen in (de verschillen in) het gebruik en de waardering van de bibliotheek. Denk aan de aan- of juist afwezigheid van alternatieve diensten en instituten. De auteurs wijzen ook op de mogelijke invloed van een betaald lidmaatschap. Wellicht zorgt dit ervoor dat gebruikers meer gericht zijn op de service waarvoor ze betalen, in het geval van Nederland het lenen van boeken en andere media (Vakkari et al., 2014).
Meer onderzoek
Zoals altijd zou meer onderzoek (bijvoorbeeld in meer landen met een afwijkende beleidscontext) meer helderheid moeten bieden wat betreft de verschillen tussen bibliotheeksystemen en de mogelijke gevolgen daarvan op het gebruik en de waardering van de bibliotheek. Voor Nederland zou het daarnaast interessant zijn om te kijken of zich vanaf de inwerkingstelling van de Wsob al verschuivingen hebben voorgedaan in de gepercipieerde waarde en het ervaren profijt van de bibliotheek.
Tekst: Marjolein Oomes en Anne van den Dool
Bron:
Vakkari, Pertti; Aabø, Svanhild; Audunson, Ragnar; Huysmans, Frank, & Oomes, Marjolein, '
Perceived outcomes of public libraries in Finland, Norway and the Netherlands'.
Journal of Documentation, 70/5, p. 927-944 (2014).
Zie ook het artikel '
Grote impact van bibliotheken op leven Finnen' van Erik Boekesteijn en Sander van Kempen (17 oktober 2018)
Op 27 augustus werd overigens
bekendgemaakt dat Oodi Helsinki dit jaar de winnaar is van de internationale Public Library of the Year Award.