Dank voor dit mooie gastblog.

Geachte meneer Bruijnzeels. Helaas hebben wel elkaar niet persoonlijk ontmoet tijdens het congres De Essentie van Retail. Bedankt voor uw aanvullende inzichten. De landelijke bibliotheekformule heeft echter een andere visie dan die u hier schetst.Indien u wilt praat ik u graag bij in een formulebiblitoheek onder genot van een lekker bakkie koffie. Groet Marion Berendsen, Retailbureau.

Toevallig was er gisteren (maandag 2 december 2013) in de Verkadefabriek in Den Bosch een door het (lokale) Brabants Dagblad georganiseerd debat over de noodzaak om de bibliotheek te verplaatsen naar een andere plek in de stad. Een belangrijk én duur debat, want het gaat om tientallen miljoenen euro's. De directeur trad aan tegen een hoogleraar én lid van de Raad van Cultuur. Die hoogleraar bevestigde wederom wat enkele jaren geleden ook gebeurde toen de voorzitter van die raad, Joop Daalmeijer, bewees dat een overheid die wil bezuinigen er altijd in slaagt an sich slimme mensen voor haar karretje te spannen. Hoogopgeleide cultuur-minnaars die technocratisch, hard, rationeel, zakelijk en zonder compassie bepleiten dat overal belangrijke instellingen moeten worden afgebroken of 'gedownsized'. Met argumenten. Dat wel. Maar vaak gebaseerd op aannames die nergens op slaan. Zo ook deze avond.
Over enige jaren zijn alle boeken digitaal en dan hebben we geen bieb meer nodig. En zeker geen dure panden midden in de stad. Dat was ongeveer het verhaal. Het kan veel soberder en kleiner. De hoogleraar sluit zijn ogen voor het feit dat alle bibliotheken in Nederland meer en meer uitgroeien tot hét ontmoetingspunt binnen een gemeenschap, waar iedereen gratis (zonder verplichte consumptie) naar toe kan gaan én gaat. Om te werken, lezen, studeren, 'hangen'. Kortom om onder de mensen te zijn. Die behoefte zal alleen maar toenemen naarmate de digitalisering doorgaat. En die zal doorgaan. Waardoor mensen zelden meer de deur uithoeven. Alles, bijna alles kan via internet besteld en thuis afgeleverd worden. Een van de grootste problemen van onze huidige tijd is eenzaamheid. Dat is de centrale stelling van de Belgische hoogleraar psychologie Paul Verhaeghe. Zijn boek Identiteit (een directe aanval op ons neoliberale model) is inmiddels een kleine bestseller en wordt wekelijks in uiteenlopende opiniestukken aangehaald. Eenzaamheid neemt door maatregelen van overheidsinstellingen en heel veel bedrijven en organisaties alleen maar toe. Een bibliotheek zou zich daar bewust van moeten zijn én nog meer de weg in slaan om op haar vloer 'dingen' te organiseren die mensen samenbrengen. Seth Godin noemt het tribes.
Het grote gevaar (en daarmee eindigde helaas het debat) is dat 'de bibliotheek' meer naar haar 'klanten' zou moeten luisteren en op basis daarvan 'dingen' doen en/of organiseren. U vraagt, wij draaien! Fout. Driemaal fout. Iedereen die deze ogenschijnlijk democratische visie ondersteunt heeft geen benul van de richting waarin onze samenleving zich beweegt. Dat is een tijd waarin heel veel mensen geen betaalde baan meer zullen hebben (niet 3 procent werkloosheid, maar 30), er een basisinkomen zal zijn voor iedereen, zelflerende systemen en robots alom aanwezig zullen zijn, 4 miljoen mensen bejaard zijn en daarbovenop ontstaat er een ander economisch model waarin groei afwezig zal (beter: moet) zijn. Een samenleving waarin iedereen op de een of andere manier creatief moet zijn. Elke dag unieke dingen tot stand brengen. Het 20e eeuwse model waarin werknemers een leven lang ongeveer hetzelfde op de automatische piloot deden loopt op haar einde. Om creatief te kunnen zijn is het NIET voldoende dat je hoogopgeleid bent. Want - helaas - dat zegt niets meer. We hebben heel vele hoogopgeleiden omdat jaar na jaar de normen zijn verlaagd. En we hebben té veel hoogopgeleiden die flinterdun algemeen ontwikkeld zijn. Die wel snel íets' kunnen opzoeken, maar daar heb je als creatief mens niets aan, want om 'iets' te gaan opzoeken moet je weet hebben van dat 'iets'. Om creatief te kunnen zijn is het essentieel dat je veel 'bouwstenen' in de loop van je leven hebt verzameld. Blijft verzamelen. Lezen helpt. Creatief ben je als je in staat bent buiten kaders te denken, verbindingen te leggen tussen 'dingen' uit je eigen wereld of vak en de buitenwereld. Hoe meer 'legostenen' je hebt verzameld, des te meer verbindingen je in potentie kunt leggen. Niet op commando. Omdat je baas wil dat je creatief bent. Zo werkt het niet. Het laat zich niet sturen, of managen. Exit: managers. Nee. Creatieve mensen moet je hun gang laten gaan. Laat ze in hun flow komen en blijven en dan ontstaan de mooiste nieuwe verbinden, 'dingen'.
In zo'n samenleving hebben we nog meer als vroeger behoefte aan een openbare bibliotheek. Een plek (a place, still) waar mensen naar toe gaan om stenen op te halen en samen te werken met anderen. Bibliothecarissen die hun 'klanten' aanreiken wat ze al kennen snappen het écht niet. Een goeie bieb probeert haar bezoekers te verleiden kennis te nemen van andere bouwstenen. Kijk in dit verband eens naar het 2,5 jaar oude filmpje van Eli Pariser (TED over de filter bubble).
Een ander aspect is discipline. We leven in een tijd van overvloed. We worden overspoeld met mogelijkheden. Het is moeilijk kiezen en het is o zo gemakkelijk om van alles een beetje mee te nemen of op te snuiven. Met als gevolg dat je van 'alles' een beetje weet. En - dat weer wel - over dat alles ook nog een mening hebt en veel tijd bezig bent om die ‘mening’ te ventileren. Je zult in zo'n wereld amper je tienduizend uur halen. Waardoor je uitgroeit tot een deskundige, expert of hoe je het ook wilt noemen. Twee miljoen liedjes op Spotify zegt niets. Het gaat om de duizenden songs die je écht hebt beluisterd, die je écht kent. Idem (straks) met Bookify of de bekende usb-stick met 7 duizend illegale ebooks. Je hebt veel, maar feitelijk niets. Het kost nu eenmaal tijd om jezelf iets eigen te maken. Met een boekje in een hoekje. Veel luisteren. Waardoor je langzaam (helaas) uitgroeit tot een 'deskundige'. Om dat te bewerkstelligen komt discipline om de hoek kijken. Jezelf verplichten om 'iets' wel (of niet) te doen. Elke dag een uur lezen. Een bibliotheek zou mensen kunnen uitdagen om die discipline op te brengen. Bijvoorbeeld: lees elke week minimaal één serieus non-fictieboek over onze ingewikkelde (maar spannende) tijd en ga een keer per maand naar een bijeenkomst in de bibliotheek waar over de gelezen stof wordt nagepraat. Bingo: lezers van Stavast.
Tot slot.
In oktober verscheen een tot nu massaal genegeerd boekje. Uitgekomen bij De Bezige bij. Van econoom Henk van Tuinen. Ons land kan menselijker : naar een economie die de samenleving verbetert. In mijn visie de Nederlandse tegenhanger van Hoeveel is genoeg? van vader en zoon Skidelsky. Heel anders qua toon en opzet, maar in beide boeken wordt geconcludeerd dat we aan de vooravond staan van een groot debat over ons huidig economisch model. Gebaseerd op eeuwig doorgaande groei. En zinloze consumptie. Dat er een verschil is tussen menselijke behoeften (eindig) en verlangens (oneindig). Verlangens die door de massaal aanwezig reclame, marketing- en PR-branche worden opgeklopt. Opdat we doorgaan met consumeren. Een groot debat. Dat jaren, decennia zal duren. We zitten op een kantelpunt. En een serieuze bibliotheek probeert de komende jaren haar bezoekers daarin mee te nemen. Door een scala aan activiteiten daaromheen te organiseren. In dit verband is het belangrijk om te WETEN dat de veranderingen dit keer niet van bovenaf zullen komen. Integendeel. Politici en andere boven ons gestelden hebben geen benul dat er een ander model aan zit te komen. Zijn met 20e eeuwse methoden de crises (meervoud) aan het oplossen. Dat zal niet lukken. De verandering zal van onderaf komen. En iedereen die wil kan overal in zijn of haar omgeving die veranderaars bezig zien. De Duitse filosoof riep ons al in 2009 op: Du mußt dein Leben ändern/Je moet je leven veranderen. Velen zijn daarmee bezig. In dat verband heeft hij het over 'oefenen'. We zijn allen (of we het nu willen of niet) (ook in de bibliotheek) bezig met: Oefenen voor een andere tijd.

 Mooi stukje, Rob. Ik houd wel van een intellectuele scheldkanonnade.  

Prachtige, pittige column, waarvoor dank. Enkele terzijdes bij de huidigen(r)evolutie zoals ik ze ervaar als niet professionele-liefhebber van de bib:

Er zijn studies over uitleencijfers, studies over bezoekersaantallen en nog een gros andere studies die de overheid groen licht geven om de bibliotheek een Picasso-make over te geven. Ik ben niet van de kwaadste, dus ik begrijp dat de wereld niet stilstaat. Maar tijd voor dat mooie woord: edoch. Een kat in het nauw maakt rare sprongen. Maar de gelatenheid waarmee de openbare bibliotheken met zich laten sollen: dat zijn geen sprongen meer, dat zijn spastische reacties. Je zou ze voorwaar uit hun lijden willen verlossen. Net wat de overheid denkt: we sluiten de buurtfilialen en we maken de bibliotheken wijs dat hun heil ligt in sociocultureel werk met een maatschappelijk-constructief tintje. Nabijheid en lokaliteit lijken me vanuit die denkwijze nu net wel goede invalshoeken, maar neen. Eerst snijden we de vleugels af, en dan vragen we aan vogeltje bib: laat maar eens zien hoe mooi je kan vliegen.

1 idee regeert de wereld

Aha, als het gaat om meetbaar bereik, PR enz., dan zijn de marketinggieren van de partij. Die komen aanwaaien met concepten als retail, belevenisbib, en wie weet wat nog allemaal. Allemaal gaan ze uit van bestaande concepten en beproefde modellen. Toegepast op een concept van de bib dat ons in de maag is gesplitst door, ja door wie eigenlijk? Door allemaal mensjes die voortborduren op dat ene idee: aangezien boeken door technologie, internet, e-eaders enz. nu massaal in een heel andere context beschikbaar zijn voor vele mensen, moet de bib de rol van gids in de informatiesamenleving vervullen, met een verhoogde aandacht voor zij die daar minder toegang tot hebben. Trek de redenering even door en inderdaad, wat zie je aan de horizon? Niets. Het virtuele niets. Want (digitaal) infogidsen? Daar heb je nu toch geen openbare bib voor nodig of wel? Hoogstens een veredeld internetcafé. Ik denk dat iedereen in de sector die conclusie ook wel trekt, maar ja, maar ja. En dus zijn er nu enkele mastodont-bibs die het verdwijnen van die vele kleine in de schaduw moeten zetten. Met hun socioculturele missie bovendien: zij gaan iedereen mediawijs maken, digibeten omscholen tot volwaardig participerende burgers. Niks op tegen, maar zeg nu zelf: is de bib nu al dermate verwaterd dat ze kan ingewisseld met eender welke gesubsidieerde instelling die toelichting geeft bij de 26 letters van het alfabet of het internet? En dan die spreidstand: fysiek gebouw-digitale gids. Man man, wat levert dat een circustaferelen op, alsof je je been in je nek smijt, een handenstand uitvoert en achterwaarts een sprong over de bok waagt. Heel amusant, maar voor wie?


Het dwaalspoor: volg de gids

Is de bib nu zo al beschaamd over zichzelf dat ze zegt: een boek, mmm welja, laat het ons een 'middel tot sociale integratie of opvoeding' noemen? Kortom: wat heeft de bib noch met boeken vandoen? Educatief-informatief heet de mantra. Excuseer maar laat dat nu net de kwaliteiten van (de inhoud van) boeken zelf zijn. Als je de toegang tot die boeken gaat versperren met allerlei dwaalwegen, barrières en wegwijzers, dan ben je de doodgraver van het boek. Althans: van de toegang tot het boek. Proficiat. Een bibliotheekgebruiker vraagt niet: welke route moet ik nemen om tot tot die of die info te geraken? Als een bibgebruiker al iets vraagt, dan is het: breng me die info. Dat boek. Die informatie. En die gebruiker springt heus geen gat in de lucht als hij te horen krijgt: dankzij onze IT-nivellering en verminderde budgetten hebben we daar nu in heel Nederland en Vlaanderen nog maar 1 exemplaar van ter beschikking. Maar het goede nieuws is: dankzij onze IT-afstemming kan u het vandaag bestellen. En dan 13 maanden wachten. Of dacht u dat alles al beschikbaar is als e-boek? En indien ja, gaat de bib dan ook iedereen een gratis e-reader uitlenen? Anticiperen is goed, maar in de hoek gemept worden en dan je speeksel en bloed verkopen als champagnespetters: ik heb er mijn bedenkingen bij.

Momenteel zie ik enkele grote manco's in de transitieverhalen:

1) Wat met de bibliothecarissen (en -essen) zelf? Hoeveel keer en hoe diepgaand zijn zij al bevraagd over de omwentelingen? Of moeten we aannemen dat het allemaal 21ste-eeuwse kenniswerkers zijn met een 95%-passie voor informatie (-ontsluiting, -verwerking, - enz.) en 5% voor boekeninhoud?

2) Hoe ziet de jeugd de toekomst van de bib?

3) In een poging om af te stappen van het welzijnswerker-verhaal: kan de bib het boek (in al zijn vormen) niet weer centraal stellen? Zou het niet de taak van de bib kunnen zijn om die miljoenen boekenwerelden te ontsluiten via samenwerkingen met privé-instellingen, archieven, andere bibs enz. zonder dat er geld naar dj's, cafés en wat weet ik allemaal gaat, randfenomenen die niks te zien hebben met de wereld van het boek? De boekenrijkdom is onuitputtelijk. Iedereen die die maskeert, is in mijn ogen schuldig aan verzuim. Want het is een regelrechte belediging en ontkenning van 'ons' (menselijk) erfgoed.

4) ?

Dank voor de uitgebreide en inhoudelijke reacties. Het geeft – wat mij betreft aan – dat het om veel meer gaat dan een aantrekkelijke presentatie van de collectie. Want daar is natuurlijk niets mis mee.

@Hans Veen: ik ben het helemaal met je eens, als het hanteren van retail-technieken neerkomt op het ‘kopen van tijd’. Dat kan ik mij heel goed voorstellen, maar dat hebben we onderhand wel gehad. Zeker als je je realiseert dat de eerste bibliotheken volgens het retail-concept al in de jaren 90 van de vorige eeuw ontwikkeld werden door pioniers als Wim Lafeber. Maar als je vervolgens alleen maar dat model verder door ontwikkelt en niet werkt aan echte vernieuwing van het bibliotheekproces, tja dan word ik wel een beetje benauwd. Zeker als je de argumenten ziet, die gehanteerd worden. En er is helemaal niets mis met public affairs. Integendeel: ik denk dat je een bibliotheek, die authentiek is en midden in haar gemeenschap staat, makkelijker kunt uitleggen aan politiek en gebruikers dan een Coöp-filiaal.

De reactie van @Hans van Duijnhoven is te uitgebreid om hier volledig te beantwoorden. Maar wat Hans laat zien is nou precies het soort bibliotheekwerk waar het mij om gaat: dat je probeert om bij een complexe vraag in de samenleving op zoek te gaan naar goede argumenten, die je verder kunnen helpen. En die argumenten vind je in je collectie en je gebruikt als bibliothecaris je kennis van die collectie om mensen op ideeën te brengen en hen te verrijken met verrassende en betekenisvolle voorbeelden. Dat is wat anders dan formule-denken en ik ben ervan overtuigd dat deze werkwijze ons veel verder gaat helpen in onze zoektocht naar de bibliotheek van de toekomst.

@Guy Bourgeois: tja, gelukkig is het niet zo dat ‘de bibliotheekwereld met zich laat sollen’. Dat gaat me echt te ver! Er zijn echt veel bibliotheken die hun werk nog steeds vanuit hun oorspronkelijke missie benaderen en oprecht op zoek zijn naar eigentijdse vormen daarvan. Je moet even voorbij al dat retailgeweld kijken om te ontdekken dat er wel degelijk hoopvolle initiatieven zijn. En dat idee van de openbare bibliotheek als knooppunt of ‘server’ van al die andere collecties (en die omvatten meer dan alleen maar boeken): helemaal mee eens. Maar met het bij elkaar brengen van die collecties ben je er niet. Je moet er als bibliotheek mee aan de slag! Zie mijn reactie op Hans van Duijnhoven.

@ Marion Berendsen: een bakkie doen, is nooit verkeerd! Dus uitnodiging graag aanvaard. Als het maar geen formulekoffie is ;-)